Μια σύντομη εισαγωγή στον τροχό της Οικοκεντρικής Ανάπτυξης
του Bill Plotkin, Γενάρης 2015
Ο Τροχός της Οικοκεντρικής Ανάπτυξης είναι ένα μοντέλο που δείχνει πώς φαίνονται τα στάδια της ζωής του ανθρώπου όταν αυτός ωριμάσει σε πλήρη απήχηση με τη φύση και την ψυχή – όταν είμαστε σε συνεχή διαδικασία για να γίνουμε ολοκληρωμένοι άνθρωποι κατά τη διάρκεια της ζωής.
Υπάρχουν οκτώ στάδια ζωής στον Τροχό, δύο (2) σε κάθε ηλικία: στην παιδική ηλικία, στην εφηβική ηλικία, στην ενήλικη ζωή και στην Τρίτη ηλικία.
Τα στάδια της Οικοκεντρικής Ανάπτυξης έρχονται σε σύγκρουση με τα εγω-κεντρικά στάδια στα οποία βρίσκονται οι περισσότεροι σύγχρονοι άνθρωποι. Εγω-κεντρισμός – ζώντας σαν να είναι ο εγωισμός το κέντρο της ψυχής μας και να μπορεί να αποφασίσει αυτός για το τι είναι πιο σημαντικό στη ζωή – είναι μια διαταραχή που οφείλεται στην έλλειψη αποτελεσματικών ιεροτελεστιών περάσματος αλλά γενικότερα λόγω της έλλειψης μιας υγιούς κουλτούρας και της διάβρωσης ή εξαφάνισης των πρακτικών και των αντιλήψεων που στηρίζουν την βέλτιστη ανθρώπινη ανάπτυξη.
Βέλτιστη ανθρώπινη ανάπτυξη – κάθε παιδί, γυναίκα και άντρας προοδεύουν μέσω των σταδίων ζωής στην Οικοκεντρική Ανάπτυξη– είναι τα θεμέλια για την πολιτιστική μεταμόρφωση που είναι βαθιά, παραγωγική και βελτιώνει τη ζωή.
Ο Τροχός της Οικοκεντρικής Ανάπτυξης εκτίθεται στο πρότυπο τεσσάρων κατευθυντήριων γραμμών. Το διάγραμμα που συνοδεύει αυτή την έκθεση δείχνει τα οκτώ στάδια, ξεκινώντας από την Ανατολή προχωρώντας με τη φορά του ρολογιού γύρω από το κύκλο και τελειώνοντας ξανά στην Ανατολή. Στο εξωτερικό μέρος του Τροχού βρίσκονται τα οκτώ στάδια. Το όνομα του κάθε σταδίου είναι ένας συνδυασμός ενός ανθρώπινου αρχέτυπου, όπως η Αθωότητα (με ένα Γήινο αρχέτυπο) και η Φωλιά. Το διάγραμμα σημειώνει τρεις επιπλέον πτυχές για το κάθε στάδιο: τους αναπτυξιακούς στόχους, το δώρο που προσφέρουν στον κόσμο τα άτομα που απλά βρίσκονται στο εν λόγω στάδιο και το ψυχο-πνευματικό κέντρο βάρους (το επίκεντρο της ανθρώπινης ζωής, σε τι περιστρέφεται δηλαδή η καθημερινότητά τους). Μέσα στο κύκλο των σταδίων υπάρχουν τα ονόματα των εννιά μεταβάσεων ή περασμάτων που υπάρχουν ανάμεσα στα στάδια. Αυτές οι εννιά μεταβάσεις είναι οι περιπτώσεις για την τελετή του περάσματος. Αλλά, η ώρα του περάσματος και οι τελετές που τις σημαδεύουν δεν είναι θέμα χρονολογικής ηλικίας, επιθυμιών ή πιστεύω των γονέων, θρησκευτικών αρχών ή του ατόμου-σε-μετάβαση. Το πέρασμα τυχαίνει αφού το άτομο έχει ικανοποιητική επιτυχία με τους αναπτυξιακούς στόχους στο στάδιο ζωής του/της, σε εκείνο το σημείο το Μυστήριο αλλάζει το κέντρο βάρους του ατόμου από το ένα στάδιο στο άλλο.
Με άλλα λόγια, όταν η ανθρώπινη ωριμότητα πάει καλά, είναι κυρίως λόγω των επιτυχημένων αναπτυξιακών στόχων των σταδίων της ζωής μας. Αυτό είναι που μας κινεί μπροστά. Τι συμβαίνει ανάμεσα στα μεγάλα περάσματα ζωής – κατά τη διάρκεια των ίδιων των σταδίων – είναι πολύ πιο σημαντικά από τα περάσματα και τους τρόπους με τους οποίους τα σημαδεύουμε με ιεροτελεστίες. Αλλά, και τα δύο είναι εξίσου σημαντικά και αλληλοεξαρτώμενα. Χωρίς την καθημερινή επιτυχία με τους αναπτυξιακούς στόχους των σταδίων είτε θα αποτύχουμε να φτάσουμε στο επόμενο πέρασμα ή θα το φτάσουμε μερικώς και με διαστρεβλωμένο τρόπο. Και χωρίς τις αποτελεσματικές τελετές περάσματος, είναι πιθανόν να περάσουμε στο επόμενο στάδιο μερικώς ή με συμβιβασμένο τρόπο.
Στο βιβλίο Nature and the Human Soul: Wholeness and Community in a Fragmented world (New World Library 2008), περιέγραψα λεπτομερώς τους συγκεκριμένους αναπτυξιακούς στόχους κάθε σταδίου καθώς και άλλες πτυχές των σταδίων.
Λόγω της έλλειψης ή του υποβιβασμού των έντονων κουλτούρων, οι περισσότεροι σύγχρονοι άνθρωποι – τουλάχιστον το 80% – κολλάνε στο τρίτο από τα οκτώ στάδια ζωής, το οποίο είναι η πρώιμη εφηβική ηλικία. Με τον όρο “εφηβική ηλικία”, εννοώ το ψυχοσωματικό στάδιο και όχι το χρονολογικό στάδιο που συμπίπτει με τα εφηβικά χρόνια. Η πρώιμη εφηβική ηλικία που βρίσκονται οι μετα-εφηβικοί Δυτικοί με την οποία υπνοβατούν για το υπόλοιπο της ζωής τους τείνει να μην είναι καν μια υγιείς εφηβική ηλικία αλλά, αυτό που αποκαλώ παθο-εφηβεία. Αυτή είναι μια εγωκεντρική ύπαρξη που εστιάζει στην προσπάθεια του να φαίνομαι καλός στους άλλους, του να συμβιβάζομαι και/ή ναι επαναστατώ απέναντι στο συνηθισμένο∙ του να “προχωράμε” στον ανταγωνισμό για υλικά αγαθά, οικονομική ευεξία και κοινωνική θέση και του να μειώνω την εμπειρία της δύσκολης πραγματικότητας μέσω εθισμών (είτε μιλάμε για ουσίες ή τις ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές όπως τα ψώνια, απρόσωπο σεξ ή ο τζόγος).
Οι φυσικές και ευεργετικές αρετές μιας υγιούς εφηβείας έχουν γίνει σχετικά σπάνιες, αρετές όπως η καλλιέργεια της προσωπικής αυθεντίας που μεγαλώνει χέρι με χέρι με την κοινωνική ένταξη και συνεργασία∙ η ανακάλυψη της χαράς και των υποχρεώσεων μιας υγιούς σεξουαλικής ταυτότητας και της ερωτικής ενσωμάτωσης σε στενές σχέσεις∙ ο πόθος και οι ικανότητες που συμβάλουν και βοηθούν στη δημιουργία μιας υγιούς, δίκαιης, αειφόρου, δημιουργικής και καθοριστικής σημασίας ανθρώπινη κοινότητα∙ η πάντα αναπτυσσόμενη λατρεία και ευγνωμοσύνη για τον ιστό της ζωής, με όλα της τα πλάσματα και τους κατοίκους και μια επιθυμία, ικανότητα για προστασία και ενίσχυση της Γήινης κοινότητας της οποίας είμαστε όλοι φυσικά μέλη. Σε μια υγιή και ώριμη κουλτούρα, αυτές οι αρετές είναι καθοριστικές ποιότητες της πρώιμης εφηβείας∙ η ανάπτυξή τους δεν αναβάλλεται μέχρι την ενηλικίωση.
Αυτό δημιουργεί την ερώτηση: Τι είναι τότε η εφηβεία, η αληθινή εφηβεία; Από την προοπτική του Τροχού στην Οικοκεντρική Ανάπτυξη, εφηβεία είναι ένα στάδιο της ζωής που έχει γίνει σταδιακά σπάνιο στο Δυτικό κόσμο κατά τη διάρκεια των περασμένων αιώνων. Δεν ορίζεται ουσιαστικά με όρους αποδοχής των “ώριμων” υποχρεώσεων ή με όρους ανατροφής μιας οικογένειας, συμβολής στην κοινότητα, να βγάζεις χρήματα ή χάραξης μιας πορείας ή ενός επαγγέλματος. Όλα αυτά τα επιτεύγματα είναι πλήρως υλοποιήσιμα (και, εκτός από την ανατροφή της οικογένειας, συνηθισμένα) σε μια υγιή πρόωρη εφηβεία. (Σε ώριμες κοινωνίες, παρόλο που η σεξουαλική εξερεύνηση ξεκινά στην πρώιμη εφηβική ηλικία, το να ξεκινάς μια οικογένεια αναβάλλεται συνήθως μέχρι την επίτευξη της πραγματικής ενηλικίωσης). Όμως, η πραγματική ενηλικίωση είναι το στάδιο της ζωής στο οποίο κάποιος συνειδητά αναγνωρίζει και ενσωματώνει τη μοναδική ζωή της ψυχής του. Αυτό είναι ένα ψυχο-πνευματικό στάδιο το οποίο στη σύγχρονη Δυτική κοινωνία θα θεωρείται μυστικιστικό ενώ σε μια υγιή κοινωνία θα θεωρείται αρκετά συνηθισμένο.
Με τον όρο “ψυχή”, εννοώ το προσωπικό και μοναδικό μέρος ή θέση μας στη Γήινη κοινότητα – όχι το μέρος μας στο ανθρώπινο χωριό (αναγνωρισμένο από κοινωνικούς και επαγγελματικούς ρόλους) αλλά το μέρος μας στον μεγαλύτερο ιστό της ζωής (που αναγνωρίζεται με όρους βασισμένους σε φυσικές μεταφορές, ανθρώπινα αρχέτυπα ή άλλες μυθικές ή ποιητικές εικόνες). Με άλλα λόγια, η ψυχή σου αντιστοιχεί σε αυτό που αναφέρει ο ποιητής David Whyte ως “η μεγαλύτερη συζήτηση που μπορείς να έχεις με το κόσμο” ή “η αλήθεια στο κέντρο της εικόνας με την οποία γεννήθηκες”. Αυτή η θέση, αυτή η συζήτηση, αυτή η αλήθεια, αυτή η εικόνα δεν είναι πρωτίστως πολιτιστική ή απλώς ανθρώπινη, αλλά είναι οικολογική, μυθο-ποιητική η οποία μπορούμε να πούμε ότι είναι ντυμένη και μεταδίδεται στις μεταφορές, στα σύμβολα, στις εικόνες, στα όνειρα, στα αρχέτυπα της φύσης και στα ίδια τα άγρια μυαλά μας.
Από τη προοπτική του Τροχού, τότε, οι αληθινοί ενήλικες είναι άνθρωποι για τους οποίους τρία πράγματα είναι αληθινά: (1) η δοκιμασία του εαυτούς τους, πρώτα και καλύτερα όντας μέλη της Γήινης κοινότητας (και, δεύτερον, μιας οικογένειας και ενός ανθρώπινου χωριού ή πόλης, και ίσως μίας εθνικής ομάδας ή θρησκείας, ενός κράτους ή έθνους, κλπ), (2) μια ή περισσότερες αποκαλυπτικές εμπειρίες της μοναδικής μυθο-ποιητικής θέσης τους στην εν λόγω Γήινη κοινότητα και (3) η ενσωμάτωση εκείνου του μυστήριου μέρους σαν δώρο στους δικούς τους ανθρώπους και στον ευρύτερο ιστό της ζωής.
Στη ψυχολογική εφηβεία, ορίζουμε ή προσδιορίζουμε κατάλληλα τον εαυτό μας σε σχέση με τους κοινωνικούς ή διαπροσωπικούς ρόλους – φίλος, γιος ή κόρη, εραστής, σύζυγος, γονιός- ή σε σχέση με τη δουλειά, βιοτεχνία, επάγγελμά μας ή άλλους ρόλους της κοινότητας. Αντίθετα, στην πραγματική ενηλικίωση, ορίζουμε και αναγνωρίζουμε τους εαυτούς μας σε σχέση με τους ρόλους που είναι ριζωμένοι στη ψυχή μας ή τους οικολογικούς μας ρόλους – τις μυθο-ποιητικές μας ταυτότητες. Εδώ είναι τέσσερα παραδείγματα, απλοί υπολογισμοί των μυθο-ποιητικών ταυτοτήτων τεσσάρων ανθρώπων που γνωρίζω: τη γυναίκα που δημιουργεί αντιλήψεις – διαστελλόμενες εικόνες και ζητήματα που αποσταθεροποιούν την ταυτότητα∙ τον άντρα που οδηγεί τους άλλους στα βάθη του ωκεανού της ψυχής∙ τη γυναίκα με μια αστραφτερή καρδιά που περπατά το μονοπάτι της αρκούδας∙ και τον άντρα που υφαίνει κουκούλια μεταμόρφωσης για το λαό του.
Μια δεύτερη ουσιαστική διαφορά μεταξύ των εφήβων και των ενηλίκων είναι ότι οι πρώτοι επιλέγονται (ή δίνονται ή επιβάλλονται από άλλους) ενώ οι τελευταίοι ανακαλύπτονται ή θυμούνται ή αποκαθίστανται ή επιβεβαιώνονται. Είμαστε γεννημένοι σε αυτή τη ζωή με την ψυχική μας ταυτότητα αλλά δεν έχουμε επίγνωση αυτής της ταυτότητας κατά την παιδική ηλικία ή την πρώιμη εφηβεία. Η ανάκτηση ή η ανάμνηση αυτής της ταυτότητας είναι ο στόχος της διαδικασίας εκκίνησης που αρχίζει – σε αυτό που ονομάζω – καθυστερημένη εφηβική ηλικία (μια ψυχο-πνευματική φάση στην οποία φτάνει μόνο μια μειοψηφία σύγχρονων ανθρώπων) και μας οδηγεί στην πραγματική ενηλικίωση. Η κεντρική αποστολή του Ινστιτούτου Animas Valley είναι να βοηθήσει τους ανθρώπους να ξαναβρούν και να ενσωματώσουν την ταυτότητα της ψυχής τους.
Αλλά η διαδικασία που οδηγεί στην αληθινή ενηλικίωση είναι μόνο μία από τις πολλές που υπάρχουν μέσα σε μια πλήρη ανθρώπινη ζωή. Κάθε οικο-ψυχοκεντρικό στάδιο της ζωής μπορεί να γίνει κατανοητό ως το εναρκτήριο ταξίδι. Η κύηση είναι το πρώτο τέτοιο ταξίδι και η γέννηση το πρώτο πέρασμα. Η πρώιμη παιδική ηλικία (η οποία στον Τροχό αποκαλώ “Το Αθώο στην Φωλιά” – βλ. Διάγραμμα) είναι το δεύτερο ξεκίνημα της διαδρομής και η επίτευξη συνείδησης ενός ατόμου, αυτόνομου εαυτού (που ονομάζω “Ονομασία” και συνήθως συμβαίνει γύρω στα τέταρτα γενέθλια) είναι το δεύτερο πέρασμα. Η μέση παιδική ηλικία (“ο Εξερευνητής στον Κήπο”) είναι το τρίτο αρχικό ταξίδι και η ψυχοκοινωνική εφηβεία το τρίτο πέρασμα (που δεν πρέπει να συγχέεται με τη φυσιολογική εφηβεία, η οποία μπορεί να αρχίσει οπουδήποτε από την ηλικία 9 έως 16 ετών). Η πρώιμη εφηβεία («ο Ηθοποιός στην Όαση») είναι το τέταρτο ταξίδι έναρξης και το ακόλουθο πέρασμα είναι η επιβεβαίωση (επιβεβαίωση της επίτευξης μιας κοινωνικής παρουσίας που είναι ταυτόχρονα αυθεντική και κοινωνικά αποδεκτή). Η Ύστερη Εφηβεία (“Ο Περιπλανώμενος στο Κουκούλι”) είναι το πέμπτο ταξίδι μύησης (που περιλαμβάνει την πρώτη κατάβαση στην ψυχή) και η Μύηση στην Ψυχή (η αρχή της πραγματικής ενηλικίωσης) είναι το πέμπτο πέρασμα. Υπάρχουν ακόμα τέσσερις μεταγενέστερες διαδρομές μύησης και τέσσερα περάσματα τα οποία μαζί αποτελούν το δεύτερο μισό της ζωής.
Έτσι, μπορείτε να δείτε ότι από την οπτική γωνία του οικο-ψυχοκεντρικού μοντέλου, δεν προχωράμε από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή σε μια συρρίκνωση. Αντίθετα, υπάρχουν δύο μεγάλα στάδια ζωής που παρεμβαίνουν – δηλαδή, πρώιμη και ύστερη εφηβεία – και δεν υπάρχει μόνο ένα πέρασμα ζωής κατά μήκος του δρόμου, ούτε καν δύο, αλλά τρία (Εφηβεία, Επιβεβαίωση και Μύηση Ψυχής). Για παράδειγμα, στην ανάπτυξη των ανδρών, δεν είναι από αγόρια σε άνδρες∙ είναι μάλλον, αγόρια “Εξερευνητές” σε νέους άνδρες “Ηθοποιούς” σε ένα είδος ανδρόγυνου ύστερο-εφηβικού “Περιπλανώμενου” σε ένα πρώτου-σταδίου πραγματικός άντρας (ένας μαθητευόμενος στο Πηγάδι). Αυτά, είναι τέσσερα πολύ διαφορετικά στάδια ζωής, το καθένα με τις ιδιαίτερες αναπτυξιακές του ανάγκες, τα ορόσημα και τις ευκαιρίες του.
Παρόλο που υπάρχουν διαφορές στις αναπτυξιακές διαδρομές των αγοριών και των κοριτσιών (και διαφορές για τους ετεροφυλόφιλους, τις λεσβίες, τους ομοφυλόφιλους, τους αμφισεξουαλικούς και τους τρανσέξουαλ) η βασική αναπτυξιακή δυναμική είναι η ίδια.
Οι μεγαλύτερες ψυχοκοινωνικές διαφορές στην εκδήλωση του φύλου συμβαίνουν στην ψυχολογική πρόωρη εφηβεία. Αυτό είναι επίσης το στάδιο στο οποίο η ανάπτυξη είναι διαφοροποιημένη σε όρους όπως αρρενωπότητα και θηλυκότητα. Υπάρχουν λιγότερες διαφορές φύλου τόσο πριν όσο και μετά την πρώιμη εφηβεία. Ωστόσο, στις κοινωνίες που έχουν κολλήσει στην παθολογική εφηβεία, οι διαφορές των φύλων μεγεθύνονται και ενισχύονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους και συχνά ενσωματώνονται και ενεργούν με ανθυγιεινούς και αφύσικους τρόπους.
Η γενετική μας προικοδότηση μας επιτρέπει να κάνουμε μια ελεύθερη βόλτα ανάμεσα στα περάσματα της γέννησης, της ονοματοδοσίας και της εφηβείας, αν και έξω από μια υγιή κουλτούρα αυτά τα περάσματα συνήθως οδηγούν σε λανθασμένες ή παραμορφωμένες εκδόσεις των τριών πρώτων σταδίων της ζωής. Η πραγματική ωρίμανση, πέρα από την πρώιμη εφηβεία, δεν μπορεί να επέλθει χωρίς την επιτυχία των αναπτυξιακών καθηκόντων της πρώιμης εφηβείας και την προσοχή στα ανολοκλήρωτα καθήκοντα της παιδικής ηλικίας. Σε υγιείς πολιτισμούς, οι αληθινοί πρεσβύτεροι και ενήλικες παρέχουν αποτελεσματικές εισαγωγικές διαδικασίες (και περάσματα) για τη νεολαία μέσω των δύο σταδίων της εφηβείας και της ενηλικίωσης.
Οι πραγματικές ιεροτελεστίες μετάβασης σημαίνουν και επιβεβαιώνουν κυρίως τις ψυχοπνευματικές μεταβάσεις που έχουν ήδη συμβεί∙ δεν επιφέρουν μεταβάσεις που δεν έχουν ακόμα κερδηθεί μέσω της σωματικής ανάπτυξης. Οι αποτελεσματικές ιεροτελεστίες μετάβασης αποτελούν μια τεράστια υποστήριξη για όσους έχουν εισέλθει πρόσφατα ένα νέο στάδιο ζωής, το οποίο έγινε χάρη στην επιτυχία τους στα αναπτυξιακά καθήκοντα των προηγούμενων σταδίων. Οι καλά σχεδιασμένες τελετές ενσωματώνουν την ευγνωμοσύνη και την τελετουργική αποκοπή από το προηγούμενο στάδιο, μια εισαγωγή ή εξοικείωση με το νέο στάδιο, μια τελετουργική επαγωγή σε έναν νέο τρόπο ύπαρξης στον κόσμο και μια κοινοτική αναγνώριση και υποστήριξη για αλλαγές στην κοινωνική θέση, τις ευκαιρίες και τις ευθύνες.
Από την οπτική γωνία του Τροχού της Οικοκεντρικής Ανάπτυξης, η ζωή είναι ένα ιερό προσκύνημα μέσα από οκτώ στάδια. Το πρώτο μισό μιας οικο-ψυχοκεντρικής ζωής κορυφώνεται με την ανακάλυψη του μυθοποιητικού πεπρωμένου, την έννοια της ύπαρξης ενός ατόμου, το δώρο με το οποίο είναι κάποιος ευλογημένος και βεβαρημένος για να συμβάλει στο συνεχώς εξελισσόμενο όνειρο της Γης, στη συνεχώς εξελισσόμενη ιστορία του Σύμπαντος. Το δεύτερο μισό μιας τέτοιας ζωής αποτελεί την επικίνδυνη και χαρούμενη ενσωμάτωση αυτού του πεπρωμένου. Η ενσωμάτωση του πεπρωμένου της ψυχής είναι το μεγαλύτερο δώρο που μπορούμε να προσφέρουμε στον κόσμο. Σε περιόδους ριζικής πολιτιστικής καταστροφής και ευκαιρίας – όπως η σημερινή εποχή – η ενσάρκωση του ξεχωριστού πεπρωμένου είναι το μεγαλύτερο δημιούργημα πολιτιστικής αλλαγής που ενισχύει τη ζωή.